EÌ ˆÛË ÛÙËÓ Ù ÍË ÏÂÈ È Î È ÓÙÈÎÏÂ È B Ì ÚÔ. AÓ ÛÙ Û ËÌËÙÚ Ô BÈÎÙÒÚÈ ÁÔappleÔ ÏÔ B ÛÈÏÈÎ NÈÎÔÏ Ô. À, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ıëóòó

Transcript

1 EÌ ˆÛË ÛÙËÓ Ù ÍË AÓ ÛÙ Û ËÌËÙÚ Ô BÈÎÙÒÚÈ ÁÔappleÔ ÏÔ B ÛÈÏÈÎ NÈÎÔÏ Ô B Ì ÚÔ ÏÂÈ È Î È ÓÙÈÎÏÂ È appleú ÍË Û Á ÚËÌ ÙÔ ÔÙÂ Ù È Î Ù 80% applefi ÙÔ Úˆapple Îfi ÔÈÓˆÓÈÎfi ÌÂ Ô Î È Î Ù 20% applefi ıóèîô fiúô. À, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ıëóòó

2 ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ ΩΝ Κλειδιά και Αντικλείδια ιδακτική Μεθοδολογία Εµψύχωση στην τάξη (µέρος Β) Αναστασία ηµητρίου Βικτωρία Λαγοπούλου Βασιλική Νικολάου ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήµιο Αθηνών Αθήνα 2007

3 Μέτρο 1.1. ΕΠΕΑΕΚ II Εκπαίδευση Μουσουλµανοπαίδων Β έκδοση: 2007 Α έκδοση: 2002 Επιστηµονική υπεύθυνη της σειράς «Κλειδιά και Αντικλείδια» Αλεξάνδρα Ανδρούσου Οι Αναστασία ηµητρίου, Βικτωρία Λαγοπούλου και Βασιλική Νικολάου είναι εκπαιδευτικοί πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης, επιµορφώτριες σε θέµατα διαπολιτισµικής εκπαίδευσης και συγγραφείς βιβλίων διδασκαλίας της γλώσσας για τη µειονοτική εκπαίδευση.

4 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ Κλειδιά και Αντικλείδια Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσµατικά σε ένα αποµονωµένο, ορεινό χωριό της Θράκης, όταν νιώθει αδυναµία επικοινωνίας λόγω γλώσσας; Πώς βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάµεσα στους κανόνες του σχολικού θεσµού, στις απαιτήσεις των εξετάσεων, στα περιεχόµενα του αναλυτικού προγράµµατος και στις ανάγκες των παιδιών; Πώς διδάσκει κανείς ελληνικά, όταν πάνω από τα µισά παιδιά στην τάξη είναι αλλόγλωσσα; Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουµε τα παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο; Πώς αξιολογούµε εάν οι µαθητές έµαθαν ή όχι ιστορία; Aντέχεται η σιωπή των µαθητών από το δάσκαλο; Πώς διορθώνουµε τα λάθη των παιδιών; Πώς επικοινωνούµε σε µια σχολική τάξη; Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο σηµερινό σχολείο; Tα παραπάνω ερωτήµατα και πολλά άλλα απασχολούν τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άµεσα µε την καθη- µερινή διδακτική τους πράξη. Kάθε τάξη ορίζεται ως συνάντηση υποκειµένων µε διαφορετική το καθένα προσωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο πλαίσιο. Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ- 3

5 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραµµένους κανόνες. Aντιθέτως, είναι γεµάτη συγκρούσεις, δυσκολίες, συγκινήσεις, απογοητεύσεις, ικανοποιήσεις και δηµιουργεί συνεχώς νέα ερωτήµατα που αναζητούν απαντήσεις. Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειραθούν να δώσουν απαντήσεις, αλλά εργαλεία που θα επιτρέψουν στους αναγνώστες/χρήστες τους να συνθέσουν τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους πραγµατικότητα. Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχολική πραγµατικότητα είναι πολύπλοκη, δυναµική, απρόβλεπτη και κυρίως µοναδική. Άρα, δεν υπάρχει µία µόνο λύση, µία συνταγή µαγική που λύνει τα προβλήµατα. Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραµέτρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις. Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εργαλεία ανάγνωσης της σχολικής πραγµατικότητας. ηλαδή, κάθε κείµενο που έχετε στα χέρια σας αποτελεί µια προσπάθεια σύντοµης απάντησης σε ένα ερώτηµα (π.χ. πώς µαθαίνουν τα παιδιά;) από τη σκοπιά µιας επιστηµονικής προσέγγισης (π.χ. της γνωστικής ψυχολογίας). Mπορεί ωστόσο σε άλλο κείµενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώτηµα από διαφορετική επιστηµονική σκοπιά (π.χ. την 4

6 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ κοινωνιολογία). Tα κείµενα, γραµµένα από εκπαιδευτικούς και πανεπιστηµιακούς διάφορων ειδικοτήτων, ακολουθούν την ίδια δοµή: ξεκινούν από µια σκηνή σε ένα σχολικό πλαίσιο, αναλύουν τι συµβαίνει και ύστερα διατυπώνουν απαντήσεις στηριγµένες σε µία επιστήµη. ηλαδή, µε αφετηρία την εκπαιδευτική πράξη, περνούν µέσα από µια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη θεωρία, για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κλειδιά για τη δική σας διδακτική πρακτική. Tα κείµενα συνδέονται λειτουργικά µεταξύ τους γιατί καθένα αναδεικνύει και µια ξεχωριστή ψηφίδα από την πραγµατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης. Mελετώντας και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο µε τον οποίο τα κεί- µενα συνδέονται µεταξύ τους, φανταστήκαµε πολλά από τα κλειδιά που µπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα φαινόµενα που αναλύουµε. Ωστόσο, µόνο εσείς µπορείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηµα τη συγκεκριµένη στιγµή για το δικό σας πλαίσιο, που κάνουν... κλικ και ανοίγουν µια «πόρτα» που οδηγεί σε δικές σας λύσεις. Aυτή η πολυπρισµατική, διεπιστηµονική προσέγγιση της καθηµερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι χρησιµοποιεί ως έναυσµα µια ευρεία ποικιλία αναφορών 5

7 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ σε σχολικές πραγµατικότητες: τάξεις στην πόλη, στο βουνό, µονοθέσια σχολεία, µειονοτικά σχολεία της Θράκης, σχολεία µε πολλούς αλλόγλωσσους µαθητές, σχολεία σηµερινά, στην Eλλάδα και αλλού, άλλοτε και τώρα. Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συµµετέχουµε σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κανείς τη δική του εκπαιδευτική πραγµατικότητα βλέποντας κάτι ανάλογο που συµβαίνει σε µια άλλη τάξη, σε ένα άλλο πλαίσιο, ώστε µέσα από την ανάλυση και την κατανόησή του να µεταφέρει την εµπειρία αυτής της γνώσης στη δική του πραγµατικότητα, στο δικό του πλαίσιο. H απόσταση από τα δικά µας πράγµατα τελικά βοηθάει να τα καταλάβουµε καλύτερα. Tρεις θεµατικές ενότητες, η ιδακτική Μεθοδολογία, το Κοινωνικοπολιτισµικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα ζητήµατα Ταυτότητας και Ετερότητας, αποτελούν τον καµβά πάνω στον οποίο, µέσα από διαφορετικές επιστη- µονικές προσεγγίσεις, προσπαθούµε να απαντήσουµε στα ερωτήµατα της καθηµερινής εκπαιδευτικής πρακτικής. εν κρύβουµε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούµε τα όρια των προτάσεων που κάνουµε και δεν πιστεύουµε ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι µόνο στα χέρια των εκπαιδευτικών. Yποστηρίζουµε όµως ότι µπορούν οι εκπαιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που 6

8 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο µέσα στο οποίο εργάζονται, να το βελτιώσουν και να αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους. Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν στη διαδροµή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική µορφή τα έκαναν ανθεκτικά, λειτουργικά και έτοιµα να ξεκλειδώσουν. Tους ευχαριστώ όλους και όλες θερµά. Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος Νοέµβριος

9 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ Από τη σειρά «Κλειδιά και Αντικλείδια» κυκλοφορούν τα βιβλία: θεµατικό πεδίο ιδακτική Μεθοδολογία ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε. Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α. Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β. Εµψύχωση στην τάξη (Α και Β µέρος) ηµητρίου Α., Λαγοπούλου Β., Νικολάου Β. Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ. Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού µαθήµατος Ιορδανίδου Α., Σφυρόερα Μ. ηµιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες µάθησης Κουτσούρη Α. Για τη µέθοδο project Μάγος Κ. Μαθαίνοντας και διδάσκοντας µαθηµατικά Σακονίδης Χ. ιαθεµατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ. ιαφοροποιηµένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ. Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ. Το λάθος ως εργαλείο µάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ. 8

10 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ Φυσικές Επιστήµες: διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β. Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π. ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των µαθητών Χοντολίδου Ε. ιδασκαλία σε οµάδες Χοντολίδου Ε. Η επανατροφοδότηση των µαθητών στα γραπτά τους κείµενα Χοντολίδου Ε. θεµατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισµικό πλαίσιο της εκπαίδευσης Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν. Οικογένεια και σχολείο ραγώνα Θ. Στερεότυπα και προκαταλήψεις ραγώνα Θ. Η µη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε. Πολιτισµός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε. Η µειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ. Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α. Η εθνική ταυτότητα, το έθνος και ο πατριωτισµός Φραγκουδάκη Α. Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α. 9

11 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ θεµατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α., Ασκούνη Ν. «Εµείς» και οι «άλλοι»: εµπειρίες εκπαιδευτικών ηµητρίου Α., Λαγοπούλου Β., Πετρίδης Τ. Ταυτότητα και εκπαίδευση ραγώνα Θ. Επικοινωνία και ταυτότητες σε µια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α. Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ. Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε. ηµιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α., Πανούτσος Α. Για περισσότερα «Κλειδιά και Αντικλείδια»: 10

12 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ Παραδείγµατα εµψύχωσης µέσα από µια διαθεµατική προσέγγιση Μεταφορικά µέσα Αυτή η θεµατική ενότητα απευθύνεται σε µεγαλύτερα παιδιά (Γ και δηµοτικού). Την επιλέξαµε διότι τα µεταφορικά µέσα είναι ένα θέµα που δίνει τη δυνατότητα στα παιδιά να επικοινωνήσουν πέρα από τα όρια του οικείου και γνώριµου περιβάλλοντός τους και έτσι να διευρύνουν τις γνώσεις τους. Ο εκπαιδευτικός µπορεί να επεξεργαστεί θέµατα που σχετίζονται µε τα µαθήµατα της Γλώσσας, της Μελέτης Περιβάλλοντος, της Ιστορίας και των εικαστικών. Στόχος του εκπαιδευτικού σχεδιασµού είναι να µάθουν οι µαθητές και οι µαθήτριες ότι τα µεταφορικά µέσα µάς βοηθούν να επικοινωνήσουµε µε όλο τον κόσµο. Μαθαίνοντας τη χρήση και την ιστορία διάφορων µεταφορικών µέσων στόχος είναι επίσης να κατανοήσουν τα παιδιά ότι αυτά αποτελούν σηµαντικό στοιχείο κάθε πολιτισµού. Παράλληλα, µπορούν να γνωρίσουν τη διαδικασία που απαιτείται για να ταξιδέψει κανείς µε ένα µαζικό µέσο µεταφοράς και να µάθουν να χρησιµοποιούν το χάρτη. Από την άλλη, χρησιµοποιώντας διάφορες µορφές έντυπου λόγου (π.χ. ταξιδιωτικά φυλλάδια και οδηγούς, πίνακες δροµολογίων, εισιτήρια) µαθαίνουν να διαχειρίζονται τις πληροφορίες και να επεξεργάζονται καλύτερα τη γλώσσα. Τέλος, µαθαίνουν να συνεργάζονται καταθέτοντας στην οµάδα εµπειρίες και γνώσεις σχετικές µε το θέµα. 11

13 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ Με ποια µέσα και µε ποιους τρόπους ουλεύοντας µε θεµατικές ενότητες ο/η εκπαιδευτικός χρησιµοποιεί πολλαπλά εποπτικά µέσα και ενισχύει το κοµµάτι της εµψύχωσης στην τάξη, χρησιµοποιώντας διάφορες παιδαγωγικές τεχνικές (δραµατοποίηση, κατασκευές, µουσική και τραγούδια, παιχνίδι). Ας δούµε αναλυτικά παρακάτω ένα συγκεκριµένο παράδειγµα 1 πάνω στη θεµατική ενότητα «Μεταφορικά µέσα». Ο εκπαιδευτικός προετοιµάζεται για να παίξει µε τα 1 Το παράδειγµα αυτό µπορεί να βασιστεί στα εξής βιβλία και εκπαιδευτικό υλικό του Προγράµµατος Εκπαίδευση Μουσουλ- µανοπαίδων, ΟΕ Β, Αθήνα, 2000: Β τάξη: Ο Θωµάς φεύγει, 2ο βιβλίο, Γ τάξη: Ο κρυµµένος θησαυρός, 1ο βιβλίο, τάξη: Χιονοϊστορίες, 2ο βιβλίο, Τα προϊόντα στην αγορά, Ένα µήνυµα σου στέλνω, Να χαµε και τι να χαµε, Εδώ, εκεί κι αλλού, Μ ένα λεωφορείο όλοι τριγυρνάµε µέσα στην πόλη, Εµπορικοί δρόµοι, Στο παζάρι, Ο γύρος της Ελλάδας σε 15 µέρες, Μια µέρα δρόµος, Οδηγίες για τη Β τάξη, βιβλίο δασκάλου, Οδηγίες για τη Γ τάξη, βιβλίο δασκάλου, Βιντεοταινία: «Με αγάπη από τη Σύρο». 12

14 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ παιδιά το παιχνίδι του «κρυµµένου θησαυρού». Φέρνει κάποια µεταφορικά µέσα σε φωτογραφία ή σε µινιατούρα-παιχνίδι (π.χ. ποδήλατο, λεωφορείο, τρένο, αεροπλάνο, πλοίο) και τα κρύβει σε διάφορα σηµεία στην τάξη ή στην αυλή. Φτιάχνει οδηγίες (σε κείµενο ή σε χάρτη) για καθένα από αυτά, σχετικά µε το πώς θα φτάσουν τα παιδιά στην ανακάλυψη αυτών των στοιχείων. (Οδηγίες για το παιχνίδι του «κρυµµένου θησαυρού» ο εκπαιδευτικός µπορεί να βρει και στη σελίδα 28, δραστηριότητα 2, των Οδηγιών για τη Γ τάξη, βιβλίο δασκάλου.) Βάζει τις οδηγίες σε φακέλους και µε κάποια ευκαιρία (διάλειµµα, ελεύθερη ώρα) καλεί τα παιδιά να παίξουν το παιχνίδι του «κρυµµένου θησαυρού». Χωρίζει τα παιδιά σε οµάδες και τους µοιράζει τους φακέλους. Στην περίπτωση του µονοθέσιου σχολείου δίνει στα παιδιά έναν ή δύο φακέλους µε οδηγίες για περισσότερα από ένα αντικείµενα. Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού ο εκπαιδευτικός ενθαρρύνει και βοηθά τα παιδιά, παίζοντας και αυτός µαζί τους. Μόλις οι οµάδες ανακαλύψουν τον «κρυµµένο θησαυρό» τον φέρνουν στην τάξη. Συζητούν για το ποια από αυτά τα µεταφορικά µέσα αναγνωρίζουν, τι ξέρουν για αυτά και αν έχουν ταξιδέψει µε κάποια από αυτά. Στη συνέχεια, κάθε παιδί γράφει σε χαρτί του µέτρου ένα ή περισσότερα από τα µεταφορικά µέσα, σε µορφή λίστας. Συµπληρώνουν τη λίστα µε όσα ακόµη ξέρουν (µηχανοκίνητα και ζώα) και µε άλλα που βρίσκουν στα βιβλία Χιονοϊστορίες (σελίδες 52-53) και Τα προϊόντα στην αγορά (σελίδα 30). Ο εκπαιδευτικός γράφει τον τίτλο «Μεταφορικά µέσα» και συζητά µε τα παιδιά για τη σηµασία τους, την αξία τους, το πόσο γρήγορα κινούνται. Αν τα παιδιά έχουν ανάλογα βιώµατα 13

15 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ απαντούν τα ίδια, διαφορετικά ο εκπαιδευτικός περιγράφει προσωπικά του βιώµατα. Μετά από αυτήν τη συζήτηση κάνουν τη δραστηριότητα των σελίδων του βιβλίου Χιονοϊστορίες. Με το παιχνίδι του «κρυµµένου θησαυρού» και το χωρισµό τους σε οµάδες ο εκπαιδευτικός δηµιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες ώστε τα παιδιά να κινητοποιηθούν, να συνεργαστούν και να συζητήσουν µε βάση τα βιώµατα τα δικά τους ή του εκπαιδευτικού για αυτό το θέµα. Μαθαίνουν καλύτερα τα µεταφορικά µέσα (την αξία, τη χρήση και την ταχύτητα που µπορούν αυτά να αναπτύξουν), εξοικειώνονται και µε άλλα, άγνωστα σε αυτά, µεταφορικά µέσα, καλύπτοντας έτσι τη σχετική ύλη στο µάθηµα της Μελέτης Περιβάλλοντος. Στη Γλώσσα δουλεύουν προφορικά και γραπτά τα παραθετικά των επιθέτων (µονολεκτικά και περιφραστικά). Στη συνέχεια, όλοι µαζί χωρίζουν στον πίνακα τα µεταφορικά µέσα σε τρεις οµάδες: αυτά που κινούνται στη στεριά, στη θάλασσα και στον αέρα. Κόβουν φωτογραφίες µεταφορικών µέσων από περιοδικά ή τα ζωγραφίζουν και τα κολλάνε αντίστοιχα σε τρία κοµµάτια χαρτί του µέτρου. Συµπληρώνουν το κολάζ της στεριάς ζωγραφίζοντας δρόµους, βουνά, χωριά, το κολάζ της θάλασσας µε κύµατα και γλάρους και το κολάζ του αέρα µε σύννεφα, πουλιά κ.λπ. ιαβάζουν τα κείµενα και παρατηρούν τις εικόνες από τις σελίδες του βιβλίου Ένα µήνυµα σου 14

16 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ στέλνω, από όπου παίρνουν πληροφορίες για την ιστορία και την εξέλιξη των µεταφορικών µέσων της στεριάς, της θάλασσας και του αέρα, στο πέρασµα των αιώνων. Ζωγραφίζουν σε τρεις λωρίδες χαρτιού την εξέλιξη του αυτοκινήτου, του καραβιού και του αεροπλάνου όπως τη γνώρισαν στο βιβλίο προσθέτοντας και το αυτοκίνητο, το καράβι και το αεροπλάνο του µέλλοντος (µετά από πολλά χρόνια). (Η θεµατική ενότητα µπορεί να συνεχιστεί προς άλλη κατεύθυνση, αυτή των εµπορικών δρόµων στη σηµερινή εποχή και των εµπορικών δρόµων στην αρχαιότητα και στην προϊστορία, σελίδες 4-9 και σελίδες 37-46, αντίστοιχα, του βιβλίου Οι εµπορικοί δρόµοι.) Μέσα από αυτές τις δραστηριότητες ο εκπαιδευτικός διδάσκει στην Ιστορία και στη Μελέτη περιβάλλοντος την εξέλιξη γνωστών µεταφορικών µέσων, τα τοποθετεί στις ανάλογες ιστορικές περιόδους και τα συνδέει µε την καθηµερινή ζωή των ανθρώπων. Τα παιδιά κάνουν λογικές υποθέσεις και καταλήγουν σε συµπεράσµατα για το πώς θα είναι τα µεταφορικά µέσα στο µέλλον. Συνεργάζονται και φτιάχνουν το κολάζ. Έτσι, χρησιµοποιούν µε δηµιουργικό τρόπο τις πληροφορίες που πήραν για να εντάξουν τα µεταφορικά µέσα στο χώρο στον οποίο αυτά κινούνται. Στη συνέχεια, τα παιδιά ακούνε από την κασέτα Να χαµε και τι να χαµε το τραγούδι «Το ταξίδι». Συζητούν για το ποίηµα µε βάση τη σελίδα 20 του οµώνυµου βιβλίου. Ο εκπαιδευτικός τούς λέει να υπογραµµίσουν 15

17 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ στο βιβλίο τους τα µεταφορικά µέσα και να κυκλώσουν τις περιοχές που αναφέρονται. Ψάχνουν στο χάρτη της Ελλάδας αυτές τις περιοχές και τις σηµειώνουν, βάζοντας µία πινέζα. Κάνουν τις διαδροµές µε κλωστές πάνω στο χάρτη και γράφουν το µεταφορικό µέσο που χρησι- µοποίησαν κάθε φορά. Συζητούν για το πόσο εφικτό είναι να γίνουν αυτές οι διαδροµές µε αυτά τα µεταφορικά µέσα και καταλήγουν σε λογικά συµπεράσµατα: π.χ. δεν πηγαίνεις µε πατίνι στην Ξάνθη, αλλά µε λεωφορείο ή αυτοκίνητο. (Η θεµατική ενότητα µπορεί να συνεχιστεί προς άλλη κατεύθυνση, αυτή του ταξιδιού των πουλιών, σελίδες 27-29, του βιβλίου Μια µέρα δρόµος.) Με αυτό το χιουµοριστικό τραγούδι τα παιδιά χαίρονται, αλλά και προβληµατίζονται για το πόσο «λογικό» είναι το περιεχόµενό του. Ασκούνται στη µουσικότητα της γλώσσας, στην ανάγνωση και κατανόηση του περιεχοµένου. Τέλος, χρησιµοποιούν το χάρτη για να τεκµηριώσουν τις απαντήσεις τους. Ο εκπαιδευτικός συζητά µε τα παιδιά για τα φανάρια, τη χρησιµότητά τους για πεζούς και αυτοκίνητα και τη λογική της λειτουργίας τους (µε τη βοήθεια των εικόνων της σελίδας 8 του βιβλίου Μ ένα λεωφορείο όλοι τριγυρνάµε µέσα στην πόλη και των σελίδων του βιβλίου της Β τάξης Ο Θωµάς φεύγει). Αν τα παιδιά µένουν σε χωριό, συζητάνε τους λόγους για τους οποίους στην περιοχή τους δεν υπάρχουν φανάρια. Λένε δικές τους εµπειρίες από ατυχήµατα ή ο εκπαιδευτικός αφηγείται µια σχετική εµπειρία και συζητούν για τους κανό- 16

18 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ νες κυκλοφοριακής αγωγής. Παίζουν στην αυλή το παιχνίδι «πεζοί και αυτοκίνητα» (όπως περιγράφεται στη σελίδα 83, δραστηριότητα 1, των Οδηγιών για τη Β τάξη, βιβλίο δασκάλου). (Η θεµατική ενότητα µπορεί να συνεχιστεί προς την κατεύθυνση της ρύπανσης του περιβάλλοντος, σελίδες 8-11 του βιβλίου Μ ένα λεωφορείο όλοι τριγυρνάµε µέσα στην πόλη.) Με αυτές τις δραστηριότητες ο εκπαιδευτικός διδάσκει µελέτη περιβάλλοντος. Επειδή πολλά παιδιά µπορεί να µην έχουν εµπειρίες από αυτοκίνητα και µεγάλες πόλεις, ο εκπαιδευτικός µέσα από το θεατρικό παιχνίδι, τις πληροφορίες που δίνει, αλλά και την κατάθεση προσωπικών του εµπειριών, προσπαθεί να τα κινητοποιήσει, παρέχοντας κάποιο έναυσµα κατανόησης του θέµατος. Είναι προφανές ότι δεν µπορεί να υποκαταστήσει την εµπειρία που τους λείπει. Μπορεί όµως να κινητοποιήσει το ενδιαφέρον τους για έναν κόσµο λιγότερο οικείο αλλά ενδιαφέροντα. Το επόµενο πρωί ο εκπαιδευτικός βγάζει τα παιδιά στην αυλή του σχολείου και (µε τη βοήθεια της σελίδας 32 του βιβλίου Εδώ, εκεί κι αλλού) τους δείχνει από πού ανατέλλει ο ήλιος και πού δύει, βοηθώντας τα έτσι να καταλάβουν την έννοια του προσανατολισµού. Ο εκπαιδευτικός ή κάποιο παιδί γράφει σε καρτέλες τα τέσσερα σηµεία του ορίζοντα και τα κολλάει στο χάρτη της Ελλάδας. Στη συνέχεια, εντοπίζουν στο χάρτη 17

19 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ τη Θράκη: πού βρίσκεται, ποια είναι τα σύνορά της. Στο χάρτη της Θράκης (από το παράλληλο υλικό για τα µαθήµατα εκτός Γλώσσας) βρίσκουν από ποια θάλασσα βρέχεται, τις λίµνες, τα ποτάµια, τις µεγάλες πόλεις της. Βρίσκουν ακόµα το χωριό ή την πόλη τους και το σηµειώνουν µε µία πινέζα. Στη συνέχεια, εντοπίζουν γειτονικά και µακρινά χωριά. (Η θεµατική ενότητα µπορεί να συνεχιστεί µε τη Θράκη στον κόσµο, σελίδες του βιβλίου Εδώ, εκεί κι αλλού.) Ο εκπαιδευτικός εξηγεί στα παιδιά τα σύµβολα που χρησιµοποιούνται στο χάρτη, για να δείξουν τη σιδηροδροµική γραµµή και το οδικό δίκτυο. Κάθε παιδί ανακοινώνει µια διαδροµή που κάνει πάνω στο χάρτη ξεκινώντας από το χωριό ή την πόλη του προς το διπλανό χωριό, τη µεγάλη πόλη, µια παραθαλάσσια πόλη, άλλες µεγάλες πόλεις, ένα νησί. Ανακοινώνει επίσης και τα µεταφορικά µέσα που χρησιµοποιεί κάθε φορά. Τα παιδιά σχεδιάζουν σε οµάδες διαδροµές µέσα στη Θράκη (όπως προτείνονται στη σελίδα 49 του βιβλίου Εδώ, εκεί κι αλλού). Παράλληλα, παίρνουν πληροφορίες από τις σελίδες 6-17 του βιβλίου Ο γύρος της Ελλάδας σε 15 µέρες, τις καταγράφουν και τις ανακοινώνουν. 18 Με αυτές τις δραστηριότητες ο εκπαιδευτικός διδάσκει στη Μελέτη Περιβάλλοντος τον προσανατολισµό και την ανάγνωση του χάρτη. Ξεκινάει από το γνωστό και οικείο στα παιδιά περιβάλλον, όπως είναι αυτό του χωριού ή της πόλης όπου ζουν, και

20 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ συνεχίζει στο λίγο πιο µακρινό, όπως είναι ο νοµός και το γεωγραφικό διαµέρισµα. Τα παιδιά συνδέουν τη γνώση για τη χρήση των µεταφορικών µέσων µε αυτή του εντοπισµού στο χάρτη. Τέλος, περιγράφουν προφορικά και γραπτά διαδροµές µέσα στη Θράκη, δουλεύουν σε οµάδες και έτσι συνεισφέρει ο καθένας, ανάλογα µε τις εµπειρίες του και τις γνώσεις του στα ελληνικά. Οι δραστηριότητες αυτές έχουν στόχο να εξασκηθούν τα παιδιά στην παραγωγή ενός κειµένου όπου απαιτείται χρονική ακολουθία. Ο εκπαιδευτικός φέρνει οντουλέ ή σκληρό χαρτόνι, εισιτήρια από όλα τα µεταφορικά µέσα, διαφηµιστικά φυλλάδια ταξιδιών, ταξιδιωτικούς οδηγούς, δροµολόγια από εφηµερίδες της περιοχής κ.λπ. Προτείνει στα παιδιά να «ταξιδέψουν» στην Ελλάδα και αλλού µε τρένο, καράβι, αεροπλάνο και λεωφορείο. Τα παιδιά κατασκευάζουν µε χαρτί οντουλέ ή σκληρό χαρτόνι ένα τρένο µε λίγα βαγόνια, ένα αεροπλάνο, ένα λεωφορείο και ένα καράβι σε µέγεθος όσο το πλάτος του οντουλέ. Ζωγραφίζουν και κολλάνε πάνω στις κατασκευές τους επιβάτες, ρόδες, φτερά, πόρτες, παράθυρα και δίνουν στα µεταφορικά τους µέσα όνοµα ή αριθµό ανάλογα. Ξεκινούν το ταξίδι µε το λεωφορείο και αποφασίζουν για το πού θα πάνε µε τη βοήθεια του οδικού χάρτη της Ελλάδας (σελίδα 5 του βιβλίου Εµπορικοί δρόµοι). Συζητούν µε βάση τις εµπειρίες τους ή την εµπειρία του δασκάλου για την προετοιµασία του ταξιδιού. Μπορούν να ζωγραφίσουν τις αποσκευές που θα πάρουν µαζί τους και το σταθµό από τον οποίο θα ξεκινήσουν (µε βάση 19

21 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ την εικόνα του βιβλίου Στο παζάρι, σελίδες 27, 29), να διαβάσουν από εφηµερίδες της περιοχής τις ώρες αναχώρησης (µε βάση τον πίνακα δροµολογίων), να φτιάξουν εισιτήρια (µε βάση πραγµατικά εισιτήρια που έχει φέρει ο εκπαιδευτικός). Μπορούν να µάθουν πώς γράφεται και διαβάζεται η ώρα (και µε τους δύο τρόπους, σελίδες του βιβλίου της τάξης Χιονοϊστορίες). Συνεχίζουν επιλέγοντας πάνω στο χάρτη τη διαδροµή που θα ακολουθήσουν και τα µέρη στα οποία θα σταµατήσουν (µπορούν να αναζητήσουν περισσότερες πληροφορίες για αυτά τα µέρη από το βιβλίο Ο γύρος της Ελλάδας σε 15 µέρες). ραµατοποιούν το ταξίδι παίρνοντας ρόλους επιβατών, υπαλλήλων σταθµού, οδηγού κ.λπ. Τέλος, κολλάνε όλο το υλικό που χρησιµοποίησαν πάνω στο λεωφορείο που έφτιαξαν. Με αυτές τις δραστηριότητες ο εκπαιδευτικός διδάσκει Μελέτη Περιβάλλοντος. Τα παιδιά «ανοίγονται» ακόµα περισσότερο από το περιβάλλον της Θράκης σε όλη την Ελλάδα. Στη Γλώσσα, µαθαίνουν να διαβάζουν την ώρα και να αποκωδικοποιούν τις πληροφορίες που υπάρχουν σε διάφορες µορφές έντυπου λόγου. Παίζοντας, «ταξιδεύουν» και έτσι χρησιµοποιούν όλες τις γνώσεις που πήραν σε σχέση µε τη διαδικασία του ταξιδιού. Mε τον τρόπο αυτό η εκµάθηση της γλώσσας εγγράφεται σε ένα επικοινωνιακό πλαίσιο και η χρησιµότητά της γίνεται φανερή στα παιδιά: χρειάζοµαι τη γλώσσα για να κινηθώ, να ταξιδέψω αλλού. Το επόµενο ταξίδι µπορεί να είναι µε το τρένο. Χρησιµοποιούν το χάρτη µε το σιδηροδροµικό δίκτυο (σελίδα 5 20

22 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ του βιβλίου Εµπορικοί δρόµοι), την εικόνα του σταθµού (σελίδα 29 του βιβλίου Στο παζάρι), τις σελίδες του βιβλίου της Γ τάξης Ο κρυµµένος θησαυρός, το βιβλίο Ο γύρος της Ελλάδας σε 15 µέρες και ό,τι άλλο υλικό έχει φέρει ο εκπαιδευτικός και σχεδιάζουν το ταξίδι όπως και πριν. Ο εκπαιδευτικός διαβάζει στα παιδιά το ηµερολόγιο του Χουσεΐν που αφηγείται το ταξίδι του µε τρένο από την Αθήνα στην Κοµοτηνή (σελίδα 60 του βιβλίου της τάξης Χιονοϊστορίες). Στη συνέχεια, τα παιδιά φτιάχνουν ένα οµαδικό κείµενο για τη δική τους διαδροµή µε το τρένο και το γράφουν στον πίνακα µε τη βοήθεια του εκπαιδευτικού. Κολλάνε όλο το υλικό που χρησιµοποίησαν πάνω στο τρένο που έφτιαξαν. Ισχύει ό,τι αναφέρθηκε και στην προηγούµενη δραστηριότητα. ιαβάζοντας το ηµερολόγιο του Χουσεΐν, που είναι και αυτός µαθητής, τα παιδιά µαθαίνουν πώς περιγράφεται µε απλά λόγια µία διαδροµή και την αναπαράγουν, προσθέτοντας τις δικές τους εµπειρίες. Με το οµαδικό κείµενο ασκούνται σε κείµενο περιγραφικού χαρακτήρα και δουλεύουν ταυτόχρονα συντακτικό και ορθογραφία. Προσέχουν για την καλή εµφάνιση του γραπτού τους, αφού αυτό θα κολληθεί στην κατασκευή τους και καθένας θα έχει πρόσβαση σε αυτό. Για το ταξίδι µε το αεροπλάνο µπορεί να χρησιµοποιηθεί η ιστορία του Χασάν, που ταξιδεύει από την Καβάλα για Ντύσσελντορφ (σελίδα 56 του βιβλίου της τάξης Χιονοϊστορίες). Τα παιδιά χρησιµοποιούν το χάρτη της Ευρώπης ή έναν παγκόσµιο, τις εικόνες των σελίδων 21

23 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ 28, 31 του βιβλίου Στο παζάρι και υλικό σχετικό µε τα αεροπλάνα που έχει φέρει ο δάσκαλος (διαβατήριο, οδηγίες για τους επιβάτες). Σχεδιάζουν αυτό το ταξίδι µαζί µε το Χασάν, φτιάχνουν τα εισιτήριά τους και κάνουν τις δραστηριότητες των σελίδων του βιβλίου της τάξης Χιονοϊστορίες. Μπορούν να παίξουν το ταξίδι µε αεροπλάνο και, τέλος, κολλάνε το υλικό που χρησιµοποίησαν πάνω στο αεροπλάνο που κατασκεύασαν. Ανάλογα δουλεύουν για το ταξίδι µε καράβι µε τη βοήθεια της σελίδας 6 του βιβλίου Εµπορικοί δρόµοι, των σελίδων 28, 30 του βιβλίου Στο παζάρι, του βιβλίου Ο γύρος της Ελλάδας σε 15 µέρες και του υλικού που έχει φέρει ο δάσκαλος. Όπου είναι εφικτό, ο εκπαιδευτικός δείχνει στα παιδιά τη βιντεοταινία «Με αγάπη από τη Σύρο» (από το παράλληλο υλικό για τα µαθήµατα εκτός Γλώσσας). Σχεδιάζουν και αυτό το ταξίδι και αποφασίζουν για τον τρόπο µε τον οποίο θα το παρουσιάσουν. Με το αεροπορικό ταξίδι τα παιδιά «βγαίνουν» και εκτός Ελλάδας, χρησιµοποιώντας ένα άγνωστο στα περισσότερα µεταφορικό µέσο, όπως είναι το αεροπλάνο, αλλά µέσα από µια αρκετά οικεία συνθήκη, αυτή της µετανάστευσης. Στη Γλώσσα διδάσκονται τα απόλυτα αριθµητικά µέσα από τους µήνες. Με το πλοίο τα παιδιά έρχονται σε επαφή µε άλλο ένα αρκετά άγνωστο σε αυτά µεταφορικό µέσο. Ο εκπαιδευτικός χρησιµοποιεί το θεατρικό παιχνίδι, την παντοµίµα ή οτιδήποτε κρίνει κατάλληλο για να προσεγγίσουν τα παιδιά και αυτό το µέσο. 22

24 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ Ο εκπαιδευτικός παροτρύνει τα παιδιά να γράψουν το καθένα για το ταξίδι που θα ήθελε να κάνει (προορισµό, µεταφορικό µέσο που θα χρησιµοποιήσει, περιγραφή του ταξιδιού) και να το ανακοινώσουν σε όλη την τάξη. Το ίδιο µπορεί να κάνει και ο εκπαιδευτικός. (Όπου είναι εφικτό, µπορεί να οργανωθεί µια επίσκεψη σε κοντινό σταθµό τρένου, λεωφορείων κ.λπ. Επίσης, µπορεί να οργανωθεί ένα ταξίδι σε κοντινή µεγάλη πόλη µε λεωφορείο.) Με την τελευταία δραστηριότητα τα παιδιά συνδέουν τις γνώσεις και εµπειρίες που απέκτησαν από αυτή τη θεµατική ενότητα και τις χρησιµοποιούν για κάτι που έχει νόηµα για αυτά, συµµετέχοντας και τα ίδια σε φανταστικά ταξίδια. Μέσα από τις ανακοινώσεις των προτιµήσεών τους έχουν την ευκαιρία να µοιραστούν τις σκέψεις τους. Ο εκπαιδευτικός, συµµετέχοντας και ο ίδιος στην όλη διαδικασία, δη- µιουργεί κλίµα εµπιστοσύνης στα παιδιά. Ανάλογα µε το πόσο και προς ποιες κατευθύνσεις θα επεκταθεί η θεµατική ενότητα, υπολογίζεται ότι χρειάζεται από τρεις έως πέντε εβδοµάδες. 23

25 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ Τροφές Αυτή η θεµατική ενότητα απευθύνεται σε παιδιά µεγάλων τάξεων (Ε, Στ δηµοτικού). Την επιλέξαµε διότι είναι ένα θέµα οικείο για κάθε παιδί, αφορά το προσωπικό του βίωµα και ταυτοχρόνως συνδέεται µε τις πολιτισµικές και κοινωνικές παραµέτρους διαβίωσης. ουλεύοντας αυτή τη θεµατική ενότητα ο εκπαιδευτικός έχει τη δυνατότητα να ασχοληθεί µε θέµατα που σχετίζονται µε τα µαθήµατα της Γλώσσας, της Γεωγραφίας, της Φυσικής, της Ιστορίας, της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής και των Εικαστικών. Μέσα από το σχεδιασµό της ο εκπαιδευτικός στοχεύει να µάθουν οι µαθητές και οι µαθήτριες πώς η τροφή διαφοροποιείται ανάλογα µε τον τόπο (εδώ και αλλού, στην Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσµο), τον πολιτισµό, το χρόνο (άλλοτε και τώρα) και τις οικονοµικές και κοινωνικές συνθήκες. ηλαδή, η τροφή αποτελεί ένα έναυσµα ούτως ώστε τα παιδιά να µάθουν όχι µόνο πώς τρώµε, τι τρώµε, γιατί τρώµε, αλλά και πώς όλα αυτά σχετίζονται µε την ιστορία και τον πολιτισµό. Επίσης, µπορεί να γίνει δουλειά και µε τη γλώσσα, αφού θα χρησιµοποιηθούν διάφορες µορφές έντυπου λόγου (εξωσχολικά βιβλία, τραγούδια, συνταγές, σχολική εφηµερίδα). Με ποια µέσα και µε ποιους τρόπους Θα πρέπει να επαναλάβουµε ότι δουλεύοντας µε θεµατικές ενότητες ο εκπαιδευτικός χρησιµοποιεί πολλαπλά εποπτικά µέσα και ενισχύει το κοµµάτι εµψύχωσης στην τάξη, χρησιµοποιώντας διάφορες παιδαγωγικές τεχνικές (έρευνα και καταγραφή, µουσική, ζωγραφική, θεατρικό 24

26 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ παιχνίδι, παιχνίδια, δραµατοποίηση). Ας δούµε αναλυτικά παρακάτω ένα παράδειγµα 2 πάνω στη συγκεκριµένη θεµατική ενότητα. Ο εκπαιδευτικός και τα παιδιά συζητάνε για το τι έφαγαν χθες, τι τους αρέσει να τρώνε και ακούνε ένα τραγούδι που µιλάει για φαγητά, το «Να χαµε και τι να χαµε» από την οµώνυµη κασέτα. Το ακούνε πολλές φορές και µαθαίνουν να το τραγουδάνε. Μπορούν να φτιάξουν αυτοσχέδια µουσικά όργανα µε αλουµινένια κουτιά από αναψυκτικά, βάζοντας µέσα φασόλια, φακές, ρύζι, ζυµαρικά και κλείνοντας την τρύπα µε χαρτοταινία. Μπορούν ακόµα να διακοσµήσουν το κουτί εξωτερικά χρησιµοποιώντας ό,τι υλικό θέλουν. Έτσι, το τραγούδι που έµαθαν µπορούν να το επενδύσουν µουσικά µε τα όργανά τους. Ο εκπαιδευτικός ζητά από τα παιδιά να ανοίξουν το οµώνυµο βιβλίο στη σελίδα 39. ιαβάζουν µαζί τα λόγια του τραγουδιού και καταγράφουν στον πίνακα όσα περισσότερα φαγητά µπορούν να βρουν µέσα σε αυτό. 2 Το παράδειγµα αυτό µπορεί να βασιστεί στα εξής βιβλία και εκπαιδευτικό υλικό του Προγράµµατος Εκπαίδευση Μουσουλ- µανοπαίδων, ΟΕ Β, Αθήνα, 2000: Να χαµε και τι να χαµε, Τι ωραία που µυρίζει, Στ τάξη: Tαξίδια µε λόγια, 1ο τεύχος, Γλωσσικές δραστηριότητες προφορικές και γραπτές για τις Β έως Στ δηµοτικού, βιβλίο δασκάλου και υλικό µαθητή, Τα προϊόντα στην αγορά. 25

27 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ Μέσα από αυτές τις δραστηριότητες ο εκπαιδευτικός δηµιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες ώστε τα παιδιά να κινητοποιηθούν µε το τραγούδι και να συµµετάσχουν ρυθµικά ακόµη και οι µαθητές και οι µαθήτριες που δε µιλούν καλά ελληνικά. Η δηµιουργία αυτοσχέδιων µουσικών οργάνων κινητοποιεί το ενδιαφέρον τους και η ανάγνωση τραγουδιών ασκεί την ικανότητα κατανόησης µέσα από µια µορφή λόγου οικεία στα παιδιά. Τα παιδιά σηκώνονται και συµπληρώνουν το όνοµά τους δίπλα σε όποια φαγητά προτιµούν. Το ίδιο κάνει και ο δάσκαλος. Έτσι σχηµατίζονται οµάδες παιδιών ανάλογα µε το αγαπηµένο τους φαγητό: π.χ. η οµάδα «µακαρόνια µε κιµά», η οµάδα «γεµιστές ντοµάτες». Στην περίπτωση που τα παιδιά της τάξης είναι πολύ λίγα (µονοθέσια) οι δραστηριότητες µπορούν να γίνονται από όλα τα παιδιά του σχολείου και από τον εκπαιδευτικό, δηλαδή µπορούν να γίνουν δύο οµάδες: µία µε δύο παιδιά και µία µε ένα παιδί και τον εκπαιδευτικό. Τα µικρότερα παιδιά µπορούν να συµµετάσχουν σε εκείνες τις δραστηριότητες που έχουν παιγνιώδη µορφή και ανταποκρίνονται στο επίπεδό τους. Κάθε οµάδα ζωγραφίζει σε χαρτί Α4 το αγαπηµένο της φαγητό και γράφει ποιο είναι. Σε ένα µεγάλο χαρτί του µέτρου βάζουν όλες τις ζωγραφιές µε κοινό τίτλο «Τα αγαπηµένα µας φαγητά». Κάθε οµάδα παρουσιάζει στις υπόλοιπες τον τρόπο µε τον οποίο φτιάχνεται το αγαπηµένο της φαγητό µε δραµατοποίηση. 26

28 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ ιαβάζουν, συζητούν και µαθαίνουν πώς γράφονται οι συνταγές (µε αφορµή τη συνταγή του βιβλίου της Στ τάξης Ταξίδια µε λόγια, 1ο τεύχος, σελίδα 7). Τα µέλη κάθε οµάδας αναλαµβάνουν να φέρουν από το σπίτι τους ή να βρουν (από περιοδικά, οδηγούς µαγειρικής κ.λπ.) τις συνταγές των αγαπηµένων τους φαγητών. Αν τα παιδιά δεν µπορούν να βρουν τέτοια έντυπα, µπορεί να τα φέρει ο εκπαιδευτικός. Σε περίπτωση που υπάρχει πάνω από µία εκδοχή µαγειρέµατος, η οµάδα αποφασίζει ποια συνταγή θα υιοθετήσει. Οι συνταγές µπορούν να παρουσιαστούν µε δραµατοποίηση µπροστά από ένα κουτί τηλεόρασης που θα έχουν φτιάξει τα παιδιά από χαρτόνι. Τα παιδιά φτιάχνουν µε αυτές τις συνταγές το βιβλίο συνταγών της τάξης, το οποίο µπορεί να συµπληρωθεί µε τη συνταγή που θα φέρει ο εκπαιδευτικός καθώς και µε εκείνες που θα πάρουν τα παιδιά από φίλους, άλλους δασκάλους κ.λπ. Το βιβλίο µαγειρικής µπορεί να εµπλουτιστεί από φανταστικές συνταγές µε υλικά που δεν είναι τρόφιµα, π.χ. µολύβια, γόµες, χρώµατα κ.λπ. Κάποιες από αυτές τις συνταγές µπορούν να δηµοσιευτούν στην εφηµερίδα του σχολείου (η δηµιουργία σχολικής εφηµερίδας κρίνεται ένας πολύ άµεσος και επικοινωνιακός τρόπος συνεργασίας µέσα στο σχολείο). Με αυτές τις δραστηριότητες δουλεύεται στο µάθηµα της Γλώσσας η γραπτή και προφορική έκφραση, η κατανόηση, ο τρόπος γραφής των συνταγών (εξάσκηση στη χρήση της προστακτικής του 27

29 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ αορίστου). Τα παιδιά συνεργάζονται, παράγουν ένα δικό τους βιβλίο και δηµιουργούν δικές τους, φανταστικές συνταγές. Έτσι, οι γραµµατικοί κανόνες κατακτώνται µε παιγνιώδη µορφή. Ο εκπαιδευτικός που αποδέχεται και ενθαρρύνει τη γραφή συνταγών µε µη πραγµατικές τροφές δηµιουργεί κλίµα επιτρεπτικότητας στην τάξη. Εδώ θα πρέπει να υπενθυµίσουµε ότι η επιτρεπτικότητα στην εκπαιδευτική διαδικασία είναι ένας µοχλός που διευκολύνει την έκφραση µέσα στην τάξη ακόµη και από παιδιά των οποίων η γνώση των ελληνικών είναι µικρή. Η δη- µοσίευση της δουλειάς τους στη σχολική εφηµερίδα βοηθά τα παιδιά να κατανοήσουν ότι αυτή η διαδικασία δε µένει στο στενό πλαίσιο της τάξης, αλλά µπορεί να µοιράζεται µε τους υπόλοιπους µαθητές και εκπαιδευτικούς του σχολείου αλλά και των γύρω σχολείων. Ο εκπαιδευτικός ζητάει από κάθε οµάδα να καταγράψει σε λίστα από ποια υλικά είναι φτιαγµένο το αγαπηµένο της φαγητό και να το ανακοινώσει στις υπόλοιπες οµάδες. Κάθε οµάδα µπορεί να συµπληρώνει την άλλη σε τυχόν ελλείψεις ή άλλες εκδοχές. Επίσης, οι οµάδες µπορούν να ανατρέχουν στον οδηγό µαγειρικής για να πάρουν τις πληροφορίες που χρειάζονται. Συζητάνε για το τι θα έπρεπε να προσέξουν αν αγόραζαν αυτά τα υλικά: την τιµή τους, τη µάρκα, την ηµεροµηνία λήξης τους και ό,τι άλλο επισηµάνουν. Ο εκπαιδευτικός ρωτάει τα παιδιά αν θέλουν να κάνουν µια έρευνα στο κοντινό µπακάλικο, αγορά, σουπερµάρκετ, παζάρι και να καταγράψουν στοιχεία για αυτά τα 28

30 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ υλικά. (Όπου αυτό δεν είναι εφικτό, ο εκπαιδευτικός σε συνεργασία µε τα παιδιά φέρνουν τις συσκευασίες των προϊόντων ή εικόνες από συσκευασίες και φτιάχνουν τη γωνιά του µπακάλικου µέσα στην τάξη.) Ζητάει από κάθε οµάδα να βρει έναν τρόπο καταγραφής αυτών των στοιχείων. (Μπορούν να ανατρέξουν στο υπόδειγµα του πίνακα της σελίδας 20 του βιβλίου Τι ωραία που µυρίζει και να φτιάξουν ένα παρόµοιο, αφού πρώτα πάρουν πληροφορίες για τα στοιχεία που δε γνωρίζουν, π.χ. συντηρητικά, σελίδες 8, 9 του ίδιου βιβλίου.) Την επόµενη µέρα οι οµάδες πηγαίνουν στο κοντινό µπακάλικο (ή στη γωνιά µε το µπακάλικο της τάξης) για να πάρουν τις πληροφορίες που χρειάζονται και συ- µπληρώνουν τους πίνακες. Επιστρέφοντας στο σχολείο υπολογίζουν τα χρήµατα που θα χρειάζονταν για να αγοράσουν αυτά τα υλικά. (Μπορούν ακόµα να λύσουν το σταυρόλεξο της σελίδας 18 του βιβλίου Ταξίδια µε λόγια, 1ο τεύχος, που έχει σχέση µε τροφές.) Μέσα από αυτές τις δραστηριότητες, όπου τα παιδιά µαθαίνουν για την τυποποίηση και συντήρηση των προϊόντων ο εκπαιδευτικός διδάσκει Φυσική, ενώ τα παιδιά µαθαίνουν να αναλύουν ένα σύνολο στα µέρη του και να ταξινοµούν τα µέρη αυτά φτιάχνοντας πίνακες. ιαβάζοντας τις συσκευασίες των προϊόντων µαθαίνουν να αντλούν τις πληροφορίες που τους χρειάζονται. Με την επίσκεψη στο µπακάλικο τα παιδιά παίρνουν µαθήµατα Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής και κάνουν έρευνα και καταγραφή των προϊόντων µέσα από τις συσκευασίες τους. 29

31 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ (Μπορεί να συνεχιστεί η θεµατική ενότητα προς άλλη κατεύθυνση, αυτή του παζαριού. Βιβλίο Στο παζάρι, σελίδες 6-17, βιβλίο Το παζάρι κι ο κόσµος του, σελίδες 46-51, βιβλίο Οι εµπορικοί δρόµοι, σελίδες ) Κάθε οµάδα συζητάει για τη θρεπτική αξία κάθε υλικού του πίνακα και συγκεντρώνει περισσότερες πληροφορίες για τα θρεπτικά συστατικά από το βιβλίο Τι ωραία που µυρίζει, σελίδες Συµπληρώνει, τέλος, τον πίνακα της σελίδας 11 µε τα δικά της φαγητά. Με αφορµή αυτόν τον πίνακα οι οµάδες συζητάνε για τη θρεπτική αξία του αγαπηµένου τους φαγητού, και συγκεντρώνουν πληροφορίες για τη διατροφική πυρα- µίδα από τα βιβλία Γλωσσικές δραστηριότητες προφορικές και γραπτές για τις Β έως Στ τάξεις δηµοτικού (σελίδα 57 στο βιβλίο δασκάλου και σελίδες στο υλικό για το µαθητή, δραστηριότητα 35). Ο εκπαιδευτικός παροτρύνει κάθε οµάδα να φτιάξει τη δική της διατροφική πυραµίδα. Μπορούν να κόψουν εικόνες από περιοδικά, σχετικές µε φαγητά, και να τις κολλήσουν στην πυραµίδα που θα έχει φτιάξει κάθε οµάδα. Ο εκπαιδευτικός επισηµαίνει τη µεγάλη διατροφική αξία των φρούτων και λαχανικών στην πυραµίδα και προτρέπει τα παιδιά να διαβάσουν την ιστορία ενός µήλου στις σελίδες του βιβλίου Τα προϊόντα στην αγορά. (Μπορούν να κάνουν και τις σχετικές δραστηριότητες της σελίδας 16.) Μπορούν να παίξουν το εξής παιχνίδι: «Φρούτο, λαχανικό ή φαγητό». Ένα παιδί σκέφτεται µια λέξη που να ταιριάζει σε µία από τις τρεις αυτές κατηγορίες. Λέει στα υπόλοιπα παιδιά ποια κατηγορία διάλεξε και αυτά του 30

32 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ κάνουν ερωτήσεις µε σκοπό να βρουν ποια είναι η λέξη. Στις ερωτήσεις θα πρέπει να απαντά µε ένα απλό «ναι» ή «όχι». Αν οι άλλοι δε βρίσκουν τη λέξη, ζητάνε περισσότερες διευκρινίσεις και τους απαντάει µε ολόκληρη πρόταση. Ο πρώτος που θα µαντέψει σωστά θα σκεφτεί την επόµενη λέξη. Επίσης, σε αυτό το σηµείο ο εκπαιδευτικός, σε συνεργασία µε τα παιδιά, ετοιµάζει µια παράσταση µε µαριονέτες, φτιαγµένες από λαχανικά και φρούτα. (Στην περίπτωση που δεν είναι εφικτό να φτιαχτούν οι µαριονέτες µε αυτόν τον τρόπο, τα παιδιά µπορούν να φτιάξουν χάρτινες µάσκες φρούτων και λαχανικών). Τα παιδιά µπορούν να γράψουν τους διαλόγους, να σκηνοθετήσουν και να επενδύσουν µουσικά την παράσταση µε τα αυτοσχέδια µουσικά όργανα που έχουν φτιάξει. (Περισσότερες πληροφορίες µπορεί να πάρει ο εκπαιδευτικός από τα βιβλία Γλωσσικές δραστηριότητες προφορικές και γραπτές για τις Β έως Στ τάξεις δηµοτικού, βιβλίο δασκάλου, σελίδες 19-20, και στο υλικό για το µαθητή, δραστηριότητα 7 «υπερθέαµα στο λαχανόκηπο», σελίδες ) Μέσα από τις δραστηριότητες αυτές ο εκπαιδευτικός διδάσκει στη Φυσική τις κατηγορίες τροφών, τη διατροφική πυραµίδα και την ανάπτυξη των φυτών. Τα παιδιά αναπτύσσουν τη λογική και την αφηρη- µένη σκέψη, ενώ παράλληλα δουλεύουν µε τη γλώσσα. Ο εκπαιδευτικός προτείνει στα παιδιά, αφού πλέον γνωρίζουν τη διατροφική αξία πολλών προϊόντων, να χωρι- 31

33 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ στούν σε δύο οµάδες (στην περίπτωση του µονοθέσιου ο χωρισµός γίνεται όπως αναφέρθηκε παραπάνω) και να ασχοληθούν µε τις διατροφικές συνήθειες στην Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσµο. Η µία οµάδα να γνωρίσει τις διατροφικές συνήθειες των ελλήνων (µε τη βοήθεια του βιβλίου της Στ τάξης Ταξίδια µε λόγια, 1ο τεύχος, σελίδες 2-3, «Οι άνθρωποι στην Ελλάδα τρώνε», και του βιβλίου Τι ωραία που µυρίζει, σελίδα 6). Η άλλη οµάδα να ασχοληθεί µε τις διατροφικές συνήθειες σε άλλα µέρη του κόσµου (µε τη βοήθεια του βιβλίου Τι ωραία που µυρίζει, σελίδες 4-7). Τέλος, η µία οµάδα να ανακοινώσει στην άλλη τα στοιχεία που βρήκε και να τα συγκρίνει, π.χ. ρύζι καλλιεργούν και τρώνε στην Ασία, αλλά και στην Ελλάδα υπάρχουν ορυζώνες. Τα παιδιά δουλεύουν µε τον εκπαιδευτικό τις διατροφικές συνήθειες στην αρχαία Αθήνα (σελίδες και 57 του βιβλίου Μ ένα λεωφορείο όλοι τριγυρνάµε µέσα στην πόλη). Μπορούν να συγκρίνουν το τότε µε το σή- µερα βρίσκοντας οµοιότητες και διαφορές. Μέσα από αυτές τις δραστηριότητες ο εκπαιδευτικός διδάσκει Γεωγραφία, αφού τα παιδιά εντοπίζουν στο χάρτη τις χώρες που τους ενδιαφέρουν και παίρνουν πληροφορίες για αυτές. Με αφορµή την καθηµερινή ζωή στην αρχαία Αθήνα διδάσκει Ιστορία και µε αφορµή την οργάνωση της κοινωνικής ζωής εδώ, αλλού, καθώς και στα αρχαία χρόνια διδάσκει Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή. Επίσης, διδάσκει Γλώσσα µέσα από την επεξεργασία των κειµένων και τις ανακοινώσεις των παιδιών (προφορικά και γραπτά). 32

34 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ Για να µάθουν περισσότερα για τις διατροφικές συνήθειες των άλλων λαών, τα παιδιά µπορούν να παίξουν το επιτραπέζιο παιχνίδι «Ο γύρος του κόσµου µε ένα πιάτο» (από το βιβλίο Τι ωραία που µυρίζει, σελίδες 21-27). Φτιάχνουν ένα µεγάλο παγκόσµιο χάρτη και σε κάθε χώρα τα παιδιά ζωγραφίζουν τις συνήθειες και τα φαγητά που περιγράφονται στο επιτραπέζιο παιχνίδι. Συµπληρώνουν το χάρτη µε στοιχεία που έχουν µάθει και σχετίζονται µε διατροφικές συνήθειες. Εδώ ο εκπαιδευτικός διδάσκει Γεωγραφία: εντοπίζουν στο χάρτη τις χώρες που αναφέρονται στο επιτραπέζιο παιχνίδι, ασχολούνται µε την κοινωνική και οικονοµική ζωή αυτών των λαών. Τα παιδιά µαθαίνουν ακόµα να ακολουθούν γραπτούς κανόνες επιτραπέζιου παιχνιδιού. Φτιάχνουν παγκόσµιο χάρτη παραθέτοντας µε εικαστικό τρόπο τα στοιχεία που χρειάζονται και αναπτύσσουν τη δηµιουργικότητά τους. (Μπορούµε να συνεχίσουµε τη θεµατική µας ενότητα προς την κατεύθυνση των εθίµων-γιορτών στον κόσµο: Ηλιοϊστορίες, βιβλίο τάξης, σελίδες 45-55, και Ταξίδια µε λόγια, βιβλίο Στ τάξης, 1ο τεύχος, σελίδα 5.) Μετά το επιτραπέζιο παιχνίδι ο εκπαιδευτικός ρωτάει τα παιδιά αν θα ήθελαν να µάθουν πώς φτιάχνονται τα φαγητά των τεσσάρων χωρών που βρίσκονται στο βιβλίο Τι ωραία που µυρίζει (σελίδες 24-27). Τα παιδιά χωρίζονται σε τέσσερις οµάδες, όσες και οι χώρες. Στην 33

35 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ περίπτωση του µονοθέσιου ασχολούνται όλα τα παιδιά µε κάθε χώρα ξεχωριστά. Κάθε οµάδα φέρνει από το σπίτι όσα από τα υλικά των συνταγών βρει (όπου αυτό δεν είναι εφικτό, ο εκπαιδευτικός φέρνει ο ίδιος τα υλικά που χρειάζονται). Παίζουν το παιχνίδι του Κιµ ως εξής: κάθε οµάδα ή κάθε παιδί δείχνει και ονοµάζει κάθε υλικό στις υπόλοιπες οµάδες ή στα υπόλοιπα παιδιά. Σκεπάζουν τα υλικά µε ένα πανί και καλούν κάποιον από τις υπόλοιπες οµάδες να πιάσει, να γευτεί, να µυρίσει και να βρει το υλικό που κρύβεται κάτω από το πανί. Το ίδιο κάνουν και οι υπόλοιπες οµάδες. Επιλέγουν µία από τις συνταγές και κάνουν λίστα µε τα υλικά που χρειάζονται και τα σκεύη που πρέπει να φέρουν από το σπίτι. Ψωνίζουν τα υλικά από το κοντινό µπακάλικο και µαγειρεύουν το φαγητό ή το γλυκό που επέλεξαν στην τάξη. Καλούν το διπλανό τµήµα (τάξη) καθώς και άλλους δασκάλους να γευτούν µαζί τους τη δηµιουργία τους και ακούν στο κασετόφωνο το τραγούδι «Να χαµε και τι να χαµε» από την οµώνυµη κασέτα. Μέσα από αυτές τις δραστηριότητες, όπου ο εκπαιδευτικός δηµιουργεί ένα κλίµα χαράς, κλείνει η θε- µατική ενότητα. Όλοι µαζί απολαµβάνουν όχι µόνο το φαγητό αλλά και όσα κατέκτησαν µέσα από αυτή τη διαδικασία. Έτσι, κινητοποιούνται τα παιδιά για να ζητήσουν µόνα τους να συνεχίσουν το ταξίδι της γνώσης. Ανάλογα µε το πόσο και προς ποιες κατευθύνσεις θα επεκταθεί η θεµατική ενότητα, υπολογίζεται ότι χρειάζονται από δέκα µέρες έως ένας µήνας. 34

36 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ Tελικά τι προσφέρει η εµψύχωση στην τάξη; Συνοψίζοντας, µπορούµε να πούµε ότι, όπως φαίνεται τόσο µέσα από την ανάλυση του παραδείγµατος της τάξης που παρουσιάσαµε, όσο και µέσα από τις θεµατικές ενότητες που προτείνονται, εµψύχωση δε σηµαίνει: «κάνω δραστηριότητες παιγνιώδεις χωρίς στόχο». Eίναι η αρχή µιας παιδαγωγικής διαδικασίας που µπορεί να ξεκινάει από το παιχνίδι για να ανασύρει δεξιότητες και προϋπάρχουσες γνώσεις του κάθε µαθητή, να δώσει ερεθίσµατα τέτοια που θα βοηθήσει τα παιδιά να µπουν στη διαδικασία µάθησης, να οδηγηθούν στην ανακάλυψη της γνώσης. Θα πρέπει εδώ να επαναλάβουµε πως η πρόταση των παραπάνω παραδειγµάτων είναι εντελώς ενδεικτική και αποσκοπεί στο να βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να φανταστεί και να σχεδιάσει µόνος του ανάλογα παραδείγµατα. Η φύση και η λογική των θεµατικών ενοτήτων «επιβάλλουν» την αυτενέργεια εκπαιδευτικού και µαθητών, καθώς όλος ο εκπαιδευτικός σχεδιασµός βρίσκεται σε συνάρτηση µε τις επιµέρους συνθήκες του εκάστοτε εκπαιδευτικού πλαισίου. Απλά, η χρήση των θεµατικών ενοτήτων, όπου λαµβάνει υπόψη της τις συνθήκες αυτές, βοηθά τα παιδιά να µπουν ουσιαστικά στη διαδικασία της µάθησης, γιατί στηρίζεται στην πα- 35

37 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ ραδοχή ότι καθένας που συµµετέχει στη µαθησιακή διαδικασία είναι διαφορετικός. Τα πολλαπλά και διαφορετικά µέσα, η χρήση πολλών πηγών βοηθούν τους µαθητές και τις µαθήτριες ώστε να παίρνει ο καθένας αυτό που του ταιριάζει για να φτάσει στην κατάκτηση της γνώσης. Η γνώση δεν είναι αποσπασµατική, οικοδοµείται µέσα από την παρουσίαση του όλου και καταλήγει στα µέρη και αυτό γίνεται µέσα από προσωπικές εµπειρίες. Όπως ο εκπαιδευτικός µαθαίνει, έτσι και οι µαθητές και οι µαθήτριες µαθαίνουν πώς να µαθαίνουν µέσα από µια τέτοια διαδικασία. Ο εκπαιδευτικός αλλάζοντας το ρόλο του γίνεται πιο ευρηµατικός, επιτρεπτικός, ευέλικτος. Βλέπει τη δουλειά του µε µεγαλύτερο ενδιαφέρον, γιατί τα παιδιά ανταποκρίνονται, τον ανατροφοδοτούν και έτσι εµψυχώνεται και ο ίδιος. H εµψύχωση στην τάξη δεν είναι πανάκεια: είναι ένας τρόπος δουλειάς που εµπλέκει εκπαιδευτικούς και παιδιά σε µια δηµιουργική διαδικασία, η οποία επιτρέπει µια διαφορετική προσέγγιση της σχολικής γνώσης: δεν πρόκειται για µια στείρα αποµνηµόνευση, αλλά για µια δη- µιουργική πορεία. 36

38 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ Βιβλιογραφία Ανδρούσου Α., Εγώ κι εσύ, εδώ κι εκεί, Παιδαγωγική βαλίτσα, Θεµέλιο, Αθήνα, 1996 Βαφέα Α. (επιµ.), Το πολύχρωµο σχολείο. Μία εµπειρία διαπολιτισµικής εκπαίδευσης µέσα από την τέχνη, Νήσος, Αθήνα, 1996 ηµοπούλου Μ., Ζόµπολας Τ., Μπαµπίλα Ε. & Χατζηµιχαήλ Μ., Περιβαλλοντική αγωγή για µικρά παιδιά, Καλειδοσκόπιο, Αθήνα, 2001 Eικαστική αγωγή, Bιβλίο για το δάσκαλο, OE B, Αθήνα, 1992 Fore G. & Lascar S., To Θεατρικό παιχνίδι, Gutenberg, Aθήνα, 1990 Ζακοπούλου Α., Παιχνίδια µε το χρόνο για µικρά και µεγαλύτερα παιδιά, Εκκρεµές, Αθήνα, 1995 Θεατρική αγωγή, Bιβλίο για το δάσκαλο, OE B, Αθήνα, 1994 Κοντολέων Μ., Ο χιονάνθρωπος που δεν ήθελε να λιώσει, Πατάκης, Αθήνα, 1999 Kωνσταντινίδου Β., Mατθαίου Σ. & Xαβιαράς Π., Tαξιδεύοντας και δηµιουργώντας, Eλληνικά Γράµµατα, Aθήνα, 1997 Mουσική αγωγή, Bιβλίο για το δάσκαλο, OE B, Αθήνα, 1994 Ουάιλντ Ό., Ο εγωιστής γίγαντας, Μίνωας, Αθήνα, 1990 Ροντάρι Τζ., Ο ανθρωπάκος της βροχής, ελφίνι, Αθήνα, 1999 Σκούρτου Ε. (επιµ.), Τετράδια εργασίας Νάξου, ιγλωσσία, Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Ρόδος, 2000 Το δέντρο, Οι πρώτες ανακαλύψεις µου, Αστέρης εληθανάσης, Αθήνα, 1992 Χρυσαφίδης Κ., Βιωµατική-Επικοινωνιακή διδασκαλία: Η εισαγωγή της µεθόδου project στο σχολείο, Gutenberg, Αθήνα,

39 . ΚΛΕΙ ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ ΙΑ Wagreway D. & Thomson Sh., Eξερευνώντας τη µουσική, Nήσος, Aθήνα, 1992 Στα παραδείγµατα χρησιµοποιήθηκαν βιβλία και εκπαιδευτικό υλικό του Προγράµµατος Εκπαίδευση Μουσουλµανοπαίδων, ΟΕ Β, Αθήνα, 2000: Α τάξη: Καλό ταξίδι, 4ο βιβλίο, Β τάξη: Μια µέρα στο δάσος, 1ο βιβλίο, Β τάξη: Ο Θωµάς φεύγει, 2ο βιβλίο, Γ τάξη: Ο κρυµµένος θησαυρός, 1ο βιβλίο, τάξη: Χιονοϊστορίες, 2ο βιβλίο, Στ τάξη: Tαξίδια µε λόγια, 1ο τεύχος, Προφορικές γλωσσικές δραστηριότητες για την Α και Β δηµοτικού, βιβλίο δασκάλου, Προφορικές γλωσσικές δραστηριότητες για την Α και Β δηµοτικού, υλικό µαθητή, Γλωσσικές δραστηριότητες προφορικές και γραπτές για τις Β έως Στ δηµοτικού, βιβλίο δασκάλου, Γλωσσικές δραστηριότητες προφορικές και γραπτές για τις Β έως Στ δηµοτικού, υλικό µαθητή, Μια µέρα δρόµος, Τα προϊόντα στην αγορά, Ένα µήνυµα σου στέλνω, Να χαµε και τι να χαµε, Εδώ, εκεί κι αλλού, Μ ένα λεωφορείο όλοι τριγυρνάµε µέσα στην πόλη, Εµπορικοί δρόµοι, Στο παζάρι, Ο γύρος της Ελλάδας σε 15 µέρες, Τι ωραία που µυρίζει, 38

40 . ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ Το παζάρι κι ο κόσµος του, Οδηγίες για τη διδασκαλία των βιβλίων της Α τάξης, βιβλίο δασκάλου, Οδηγίες για τη διδασκαλία των βιβλίων της Β τάξης, βιβλίο δασκάλου, Οδηγίες για τη διδασκαλία των βιβλίων της Γ τάξης, βιβλίο δασκάλου. 39

41 . Επιµέλεια κειµένου: Μαρία Ζωγραφάκη Τυπογραφική επιµέλεια: Παναγιώτα ιδάχου Σελιδοποίηση: Ειρήνη Μίχα Εξώφυλλο: άφνη Κονταργύρη, Ειρήνη Μίχα Eκτύπωση και βιβλιοδεσία: On Demand A.E.